Røða á hátíðarhaldi á Seglloftinum 25.jan 2017
Í kvøld er myrkt og stillt í Grafiska verkstaðnum í Havn. Har ljóma eingir tónar frá tí annars so virkna plátuspælaranum - bæði Bob Dylan og Billie Holiday hava fingið frí. Har er einki prát á verkstaðnum og eingin kjakast um litir, um steinar og um list. Ongar søgur verða sagdar og eingin flennur. Har er heldur eingin, sum stendur alspent, klár at síggja ta nýprentaðu myndina júst í somu løtu, sum listamaðurin lyftir pappírið upp frá litografiska steininum.
Í kvøld eru eingi listafólk og eingir prentarar í Steinprenti. Tonsatunga, tignarliga steinprentspressan stendur pinnastill á gólvinum og hvør veit - kanska er hon ovfarin av óvanliga kvøldarfriðinum. Men her á Seglloftinum á Tvøroyri er ljós og lív og her sita tey - verkstaðsfólkini, Jan og Fríða, fyri einaferðs skyld hendur í favn.
Eg rokni ikki við, at nakar kann vera heilt ósamdur við mær, tá eg sigi, at virksemið hjá Steinprenti byggir á einastandandi avrik hjá einstaklingum - hjá listarligum úrmælingum. Steinprent er grundað á poetisku súkklurnar og spannirnar hjá Tóroddi Poulsen, á tær fantastisku globalu og lokalu forteljingarnar hjá Bjørn Nørgaard, á bylgjandi rúmdir og skap hjá Hansinu Iversen, á víðskygda bládýpið hjá Tróndi Patursson, á ljóselvandi myrkrið hjá Mariusi Olsen, á stórbæru skuggar einkisleikans hjá Ian McKeever og dekadentu, bylgjandi strikuna hjá Knud Odde, á gjøgnumskygdu trívíddina hjá Rannvá Kunoy, á artistiska lættleikan hjá Torbirni Olsen og John Kørner– ja, tað snýr seg sjálvsagt um alla ta framúrskarandi listina, sum hesi nevndu og meira enn hundrað onnur listafólk hava skapað í Steinprenti millum ár og dag.
Tey skjótt átjan árini, verkstaðurin hevur verið til, hevur hann verið týdningarmikil partur av menningini innan føroyska myndlist, sum er vorðin meira fjølbroytt við størri ansi fyri yrkislistini. Hesi árini er samfelagið broytt og føroyski listamóttakarin er vorðin enn meira upplýstur, meira opin og meira kritiskur. Tey fyrstu árini húsaðist verkstaðurin í Listasavninum í Gundadali, og tá hann flutti oman í Østrøm í 2009, vóru vit nøkur, sum stúrdu eitt lítið sindur fyri framtíðini. Eitt nú tóktist fíggjarliga avbjóðingin møtumikil og eg helt eisini, at upprunaliga konstellatiónin við einum livandi grafiskum verkstaði í Listasavni Føroya var góð og kundi veita okkara lítla listasavni serligar møguleikar á samtíðarlistarliga økinum.
Hetta var eisini í stóran mun galdandi fyri dynamiska samstarvið millum Bárð Jákupsson, sum var stjóri á Listasavninum tá, og Jan Andersson, litograf, sum saman við Fríðu Matras Brekku hevur staðið fyri arbeiðnum á verkstaðnum øll árini.
So líðandi eru alsamt fleiri fólk løgst aftrat virkseminum og alla tíðina verða kontaktirnar útbygdar, eisini verða tað alsamt fleiri fólk, ið líkasum hoyra til á verkstaðnum; Magnus Andersson rammar inn, men hann prentar eisini og hjálpir til, har eru næmingar í starvslæru og limir í áhugafelagnum Steinbrá og so eru tað listafólkini. Tey, sum arbeiða og tey, sum bara hyggja inn á gólvið fyri at heilsa uppá og skifta orð um lív og list.
Og meðan prátið gongur, kemur Jan kanska við einum pappstykki við onkrari litblanding á, sum listafólkið skal taka støðu til. Litografiska tøknið er umstendiligt og í Steinprenti brúka tey teir ordiligu, stóru og tungu litografisku kálksteinarnar úr Solnhofen í Týsklandi. Fyrst verða undanfarnar myndir slípaðar burtur av steininum. Síðani verða tveir steinar skúraðir móti hvørjum øðrum við vatni og carborundumpulvuri so at yvirflatan á steininum verður sløtt og klár at tekna á við fitikendum kriti ella tusj. Listafólkið má tekna á ein nýggjan stein fyri hvønn lit - hvør litur verður also prentaður hvør sær og hetta hevur við sær, at tað lidna prentið ofta er úrslitið av eini drúgvari prosess. Tá listafólkið er liðugt við steinin verður hann viðgjørdur soleiðis, at fitievnið situr fast í steininum; evnisliga snýr tað seg um, at feitt skýggjar vatn. Eitt royndarprent verður gjørt, sum listafólkið tekur støðu til og broytir um tað er neyðugt. Mannagongdin er dynamisk og tað er spennandi at fylgja við.
Fleiri av verkætlanunum hjá Steinprenti eru longu legendariskar, hetta er t.d. galdandi fyri stórverkið, sum heimskendi listamaðurin Per Kirkeby avrikaði saman við Jan og Michael Schäfer, tá hann var í Føroyum í mai 2000. Tilsamans 77 grafisk bløð vórðu framleidd hesar fjúrtan dagarnar og bæði myndir og arbeiðsgongdir er væl dokumenterað í áhugaverdu bókini, Rejsen til Færøerne.
Bókmentirnar hava alla tíðina havt innivist á Grafiska Verkstaðnum sum eisini hevur verið karmur kring bókaframløgur og upplestur. Steinprent hevur prentað allar permurnar hjá tíðarritinum, Vencil og harumframt hevur Steinprent givið fleiri bøkur út hjá m.a. Claus Carstensen og Søren Ulrik Thomsen og hjá Bjarne Werner Sørensen og Tóroddi Poulsen.
Samstarvið við Tórodd er stórt og serligt – tað byrjaði, tá yrkjarin var púra ókendur sum myndlistamaður. Hansara myndamál var og er so einastandandi øðrvísi, at avgerðin um at taka upp samstarv við hann, hevur kravt dirvi og ans fyri progressivari list. Tað hava tey Steinprenti og prentini hjá Tóroddi Poulsen teljast millum týdningarmestu verkini í nýggjari føroyskari list.
Samlaða avrikið er ómetaliga stórt. So nógvar verkætlanir, so nógvar framsýningar, so nógvar prentmyndir, fullar av nýggjum hugsanum, sum hava flutt okkum og fingið okkum at gleðast og undrast. Flytingin oman á Skálatrøð hevur víst seg at hava greiðar fyrimunir við betri hølisumstøðum, betri útsýni og við plássi fyri gallarívirksemi. Har hava longu verið yvir 50 framsýningar á staðnum. Tann sentrala plaseringin hevur havt nógv fleiri vitjandi við sær og øll verða boðin vælkomin uttan mun til hvør ella hvaðani mann er.
Hetta við blíðskapinum haldi eg vera eina grundleggjandi orsøk til ta góðu gongdina. Onkuntíð minnir køkurin í Steinprenti um ta kendu kahúttsenuna í gamla filminum hjá Marx Brothers A night at the opera. Har kemur tað skemtiliga poengið heilt einfalt av øgiligu mongdini av ymiskum persónum, sum ein og ein trína inn í eina pinkalítla kahútt, sum so verður stústappað av fólki. Og ofta er tað næstan líka fult og minst líka stuttligt og surrealistiskt inspirerandi í verkstaðskøkinum sum í kahúttini hjá Groucho Marx. Her hittast øll møgulig fólk – umframt listafólk, høvundar, sjónleikarar og tónleikarar er onkur námsfrøðingur, læknar, politikarar, maskinmeistarar, lærarar, sakførarar - ein gávumildur útróðrarmaður hevur verið við einum kóki og mitt í rokanum stendur Birgir Enni, hann er komin við sjónotum ella einari góðari søgu frá teimum sjey høvunum. Tað er ikki løgið, at nógv av teimum útlendsku listafólkunum og miðlunum eru púra hugtikin av hesum staðnum.
Við gestablídni og ansi fyri listarligari góðsku hava verkstaðsfólkini Jan og Fríða skapað eitt umhvørvi, sum vit ikki hava havt í Føroyum. Tað er eitt umhvørvi, har bæði føroysk og útlendsk yrkislistafólk trívast og listaáhugað føla seg vælkomin og har tað ber til hjá fólki, sum ikki eru múgvandi, at ogna sær upprunalist. Eisini á henda hátt er grafiska listin sosial av lyndi og tað sosiala hevur stóran týdning í Steinprenti. Fyri listaáhugað hava tey gjørt ta stórbæru listina eitt sindur meira nærverandi og atkomiliga gjøgnum tær mongu framsýningarnar og við at skapa samband millum listafólkini og áskoðararnar. Steinprent byrjaði sum ein visión hjá Jan Andersson og Bárði Jákupsson, tvs. hjá nøkrum fáum einstaklingum. Henda visiónin er vaksin til nakað størri, til nakað ítøkiligt og kollektivt, sum vit øll eiga part í, eg hugsi bæði um listafólkini og øll okkum av bygd og úr bý, ung sum gomul, útisetar, tey búføstu og ferðafólkini, ið vitja í gallarínum og á verkstaðnum. Tí fevnir henda virðislønin breitt og nertir øll við áhuga fyri samtíðarlist í Føroyum. Hjartaliga til lukku Steinprent, til lukku Jan og Fríða. Til lukku vit øll.
