Sekundini eftir leiklok er deyðakvirt í salinum. Vit sita pinnastill í sundurknúsilsi og ærufrykt av djúpu perspektivunum í leikinum, vit hava sæð. Upplivingin situr enn í kroppinum nú eg siti dagin eftir og royni at seta saman nakrar setningar, sum kunnu lýsa upplivingina. Shakespeare skrivaði leikin fyri 417 árum síðan, men hvussu kundi hann vita so nógv um okkum og okkara tíð, um okkara viðferð av gomlum og minnisveikum medborgarum, um okkara fáfongd, máttloysi, um okkara vantandi eyðmýkt, um okkara sjálvgóða tekkingarhuga og æviga óvilja til at sleppa valdi?
Skal eg vera heilt erlig, so ræddist eg eitt sindur at fara í Sjónleikarhúsið í gjárkvøldið. Har skuldi eg uppliva dapra sorgarleikin um Lear Kong við einum minnisveikum sjónleikara í høvuðsleiklutinum og einum uppslítandi leiklistastríði í huganum; -dupultdepri við depri omaná, hugsaði og tað svartskygnið kemur ikki av ongum; eg havi havt bæði stríð og minnissvinn so óunniliga tætt at mær, at eg eri farin at ímynda mær hetta sum persónligar lívstreytir (pessimisma er sum kunnugt frægasti taktikkur; antin verður mann positivt bilsin ella fær mann rætt!).
Við øllum mínum fyrivarni fekk eg kortini keypt tað í føroyskum høpi ikki serliga bíliga atgongumerki og tað gjørdi eg í grundini, tí eg ikki havi upplivað leiklistabólkin Det Ferösche Compagnie framføra nakað, sum ikki á onkran hátt var listaliga viðkomandi og áhugavert. Eg hevði sostatt álit á listini og tað kann mangan loysa seg. Í grundini er álit eitt aðalmál í framførsluni av Lear Kongi - tað skilja vit frá fyrsta sekundi, tá maðurin, sjónleikarin Egi Dam kemur inn á pallin haldandi um konu sína, Biritu Mohr, sjónleikara, meðan hann prátar um hennara byrjan innan sjónleik, um stovnanina av Grímu og ymiskt, sum eitt langt og ríkt sjónleikaralív hevur borið við sær, men hey, so er ein lítil fittur fívil har og minnir okkum á, at tað var eina heilt aðrastaðni, hetta sjónleikaralívið byrjaði og tað var við leikinum Fívilin, sum Birita Mohr spældi púra sjálv. Gjøgnum allan Lear Kong er henda sama mannagongdin brúkt, at Birita á pallinum verður mint á hvat tað er, hon í leikluti sínum sum Lear Kongur, skal siga. –”Tú sigur…. ” verður endurtikið aftur í aftur ella ”Í sjónleikinum, sum vit spæla…” er tað soleiðis og soleiðis. Tað minnir um, tá børn spæla og tey minna hvønn annan á hvat tað er, sum gongur fyri seg. Mannagongdin vísir seg at vera eitt einastandandi effektivt amboð námsfrøðiliga sæð – eisini í sambandi við at miðla Shakespeare. Tað er eins og viljin til at forklára minnisveika starvsfelaganum tað, hon skal siga, rakar okkum øll, sum tessvegna betur skilja tað, sum verður sagt. Tað vísir seg sum, at tá tann sonevndi fjórði veggurin verður brotin av áðum, ið eru so sjálvsagdar og menniskjansliga átrokandi sum hesar, ja, so gongur tað á ongan hátt út yvir listaliga støðið. Tað er eitt sindur sum við ævintýrunum hjá H.C.Andersen, sum kunnu fatast á fleiri stigum, ið væl at merkja ikki eru stigskipað soleiðis, at ein fatan er flottari enn hin.
Søgugongdin í leikinum er í stuttum, at tann avgamli og ráðaríki Lear Kongur av Britannia boðar frá, at hann fer at leggja frá sær og ynskir at býta ríkið millum sínar tríggjar døtur. Hetta ger hann í veruleikanum fyri ikki at missa valdið og krevur trúskaparlyfti frá teimum trimum. Tær báðar elstu døturnar gera sum hann ynskir, men ikki tann yngsta; gløgga yndisdótturin Cordelia. Hon er fívilin, autentiska menniskjað, sum gjøgnumskoðar lúnsku ætlanirnar hjá pápanum. Hon verður rikin burtur, meðan tær eldru systrarnar válka sær í valdinum, sum korrumperar bæði tær og alt rundanum. Ein áhugaverd parallelsøga er tann um ráðgevan Gloucester jall og synir hansara – báðar søgur snúgva seg um at ganga til grundar tí mann ikki dugir at raðfesta ekta fram um falskt, rætt fram um skeivt, kærleika fram um hatur. Við ambitiónum um status og vald verður kósin soleiðis løgd fram móti kríggj og glatan.
Samstundis sum tey óndu flenna og tey góðu gráta verða løgini pilkað av fólkunum, so at vit síggja menniskjað í øllum hennara elendiga veldi. Vit kenna øll Lear Kong ha? Hann er stjórin, sum ikki hevur álit á, at tú megnar at loysa tínar arbeiðsuppgávur. Hann er tað gamla tvørballið, sum noktar at flyta seg úr ljósinum, har hann stendur og skuggar fyri, at nakar annar sleppur at blóma og tað er langt úti inntil tú sjálv verður júst tað tvørballið, sum noktar at lata nakran annan taka pallin. Í leikinum síggjast so mangir menniskjansligir veikleikar, tvørsagnir og vantandi evni at standa ímóti ónskapi og líkasælu. Og beint nú meðan eg skrivi sigur útvarpsmaðurin, at í minsta lagið 289 børn eru druknað á veg um Miðjarahavið til Europa higartil í ár og at ein ráðharri er farin frá í Rumenia orsakað av óskili á ellisheimum í Bukarest, har búfólkini vóru misrøkt og pínd. Tað er ófatiligt og tað er beint her í ófatiliga myrkrinum, at Shakespeare spískar pennin.
Uppsetingin av Lear Kongi spyr hvørt ein sjónleikari við Alzheimers kann spæla sjónleik. Skjóta svarið er nei, tað kann mann ikki, tí minnið er grundleggjandi fyri ein sjónleikara. Men hesin sjónleikurin letur upp fyri øðrum svarum enn teimum skjótu svarthvítu. Sjónleikur er eitt kollektivt listaslag - ivaðist tú nakrantíð í hesum, far so og hygg í Sjónleikarhúsinum. Her verður søgan um eina passioneraða sjónleikarfamilju søgd – ja ikki bara eina, tí Tórgarðsystkini eru øll framúrskarandi á palli og Shakespeare liggur jú serliga væl fyri hjá teimum – pápi teirra Axel týddi m.a. Shakespeare til føroyskt og Hans Tórgarð heldur fram hetta týdningarmikla arbeiði við málsligum og kreativum yvirskoti. Tær báðar Súsanna Tórgarð og Gunnvá Zachariasen spæla sínar hástóru drottningaleiklutir við sannførandi skálkabrosi og humor og Kristina Sørensen Ougaard er aftur hesa ferð eitt satt undur av einum sjónleikara, sum ongantíð trilvar ella stetlar og støðugt hevur eina einastandandi teiming og nærveru. Í samspælinum við Biritu Mohr vísir hon harumframt ein serligan opinleika, sum er rørandi at uppliva. Tó, at Birita Mohr í løtum verður eitt lítið sindur órólig og burturhugað, tykist hon sum heild trívast væl á pallinum í samspæli við sínar kollegar. Eg dugi ikki at meta um tað etiska í verkætlanini sum so - hetta hava longu ein prestur og ein avvarðandi tosað um í Ljóðaranum og síðsta orð er neyvan sagt í hesum máli. Men við støði í egnum royndum veit eg, at hetta avgjørt ikki er ein hóskandi model fyri ein og hvønn minnisveikan persón - øll eru vit ymisk eisini á hasum økinum. Sum heild er castingin gjøgnumførd og neyv. Búi Dam spælir sjálvur tann ambitiøsa geykaungan Edmund við hóskandi blandi av lifri og fanansskapi og ókvæmisorðastreymurin frá Riu Tórgarð fer ikki frá mær aftur – heilt fantastiskt. Egi Dam hevði sjálvur ein ikki so lítlan leiklut í samspæli við Biritu Mohr um høvuðspersónin Lear og tað var imponerandi at síggja tær ymisku fasettirnar í hansara spæli frá stillisligu byrjanini til hann sum hálvnakni og ørligi Lear fer at fylgja biddaravísmanninum. Eisini her hómast humor og innilig likamlig nærvera í spælinum. Bæði Gloucester jallur og sonur hansara Edgar fáa syrgiligar lagnur, sum eru úrslitið av góðvarni, eksistentiellum leti ella eini ávísari líkasælu viðvíkjandi teirra íbornu aðalsprivilegium. Í góða spælinum hjá ávikavist Hans Tórgarð og Bárði Persson fær tragedian í hesum partinum av leikinum ekspressivt bit – tað er flott og sterkt spælt.
Nógvir leikarar eru við og mong onnur, sum eiga rós fyri, at Lear Kongur eydnast sum eitt slóðbrótandi listaverk og her kemur mítt einasta hjartasuff, sum viðvíkur leikskránni. Mikið apropos tosinum um førleikar, sum hvørva, so er sjónin á tygara ummælara ikki so super sum hon var og eg dugi í hvussu er illa at lesa allan tekstin, sum stendur við appilsingulum á svartari grund. Mær hevði eisini dámt betur um leikararnir vóru presenteraðir við mynd og leikluti og um referatið stóð skrivað í nútíð og leikskráin var ein ordiligur bóklingur við plássi til tingini. Hetta eru smáting, sum ivaleyst hava við støðuna hjá Det Ferösche Compagnie at gera og sum eisini verður viðmerkt í heilsanini í leikskránni frá kreativa framleiðaranum, Duritu Sumberg Poulsen, ið ger vart við vánaligu umstøðurnar hjá fríyrkisleiklistafólki í Føroym. Sum skilst er henda uppsetingin eitt úrslit av hørðum stríði og treiskleika - tað er sanniliga harmiligt, at so dugnalig listafólk skulu blíva við at hava so óvirðiligar arbeiðsumstøður.
Leikurin um Lear Kong kann tykjast fløkjaligur við hópin av søgugongdum og evnisviðgerðum, sum díkja á áskoðaran, men í Sjónleikarhúsinum í gjárkvøldið tóktist einki torskilt sum so. Vit áskoðarar sótu heilt úti á kantinum á stólinum, sansabumbað av einum sonnum fýrverki av tónleiki og kreativari scenografi við dramatiskum og stuttligum detaljum. Dánjal á Neystabø hevur skapt spennandi tónleikin, sum hevur sera stóran týdning í leikinum bæði sum partur av huglagsmyndum og frásøgn, men eisini sum eitt framúrskarandi sceniskt og dramatiskt element; yvirhøvur er hornorkesturgongan við dugnaligu tónleikarunum serstakliga væl hugsað. Fleiri listaligar orsøkir eru til, at leikurin um Lear Kong ikki kennist deprimerandi og at áskoðarin eftir leiklok ikki kennir seg niðurboygda, men harafturímóti kveikta. Eitt er, at leikurin er framúr væl tulkaður av sjónleikarum ljós, ljóði, tónasmiði, tónleikarum, scenografi, effektum og búnum – scenografurin, Sámal Blak hevur sín egna máta at gera tingini uppá – tað er fantastiskt – eisini, tá hann innflytur elementir frá splatter & western í ein renesansuleik. Búnar og stíling hjá Sólvør Helgadóttir og Døgg Nónsgjógv er somuleiðis praktfult á at skoða og so er talan jú um ein tekst hjá William Shakespeare og tann dygdin fornoktar seg ikki. Hann letur tað dramatisku niðurferðina hjá persónunum verða mótsvaraða av eini øvugtari gongd, sum kyndir okkurt slag av ljós í myrkrinum. Báðir teir villeiddu høvuðspersónarnir gerast onkursvegna klókari sum leikur líður. Gloucester verður klárskygdur, tá eyguni eru horvin og enntá Lear Kongur fær varhugan av sínum egnu skeivu raðfestingum. Og so er tað vælgerandi og so typiskt fyri Shakespeare, at allar møguligar ásannanir og lívsinnlit nettupp ikki geva atgongd til nýggjar møguleikar, eitt fagurt nýtt ljósareytt lív sum í amerikanskum animatiónsfilmum, har tey vøkru og perfektu liva lukkuliga í allar ævir. Shakespeare lýsir tilverunnar treytir soleiðis sum tær eru meðan vit ota okkum fram móti eggini og teirri bíðandi avgrundini. Her er eingin fyrireikandi aðalroynd – hetta er tað.
Det Ferösche Compagnie hevur við Búa Dam sum leikstjóra enn einaferð megnað tað ótrúliga; at skapa eitt viðkomandi aktuelt og sterkt, føroyskt listaverk, sum samstundis er ein heiðurskvøða ikki bara til mammu leikstjóran, sjónleikaran, Biritu Mohr, men sum eisini inniheldur eina samfelagskritiska greining av okkara viðferð av minnisveikum medborgarum. Tað er heilt ófatiliga væl hugsað og gjørt – ikki við peikifingrum, rópi og garteran, men við púra vanligari menniskjansligheit og einari sannari flóðaldu av kærleika og tað er kærleikin, sum vætir eygnakrókin og sum ger, at mann fer upplyft úr Sjónleikarhúsinum út aftur í myrkrið.
Kinna Poulsen
