Vit byggja Føroyar á aldum
/
Foto: Ásmundur Poulsen
Nú hevur verið ein øgilig rokan í fjøruni um ætlanirnar at bjóða kvotur í Barentshavinum og ein part av uppsjóvarkvotunum á uppboðssølu. Og mitt í rokanum kom eitt jólabræv frá Barentshavinum, sum var minni hugaligt enn tað ljóðar. Men hvat hevur fiskur við mentan at gera? - Heilt nógv vildi eg hildið, kanska nógv meira enn vit gera okkum greitt.
Eitt kvøldi fyri nógvum árum síðani, stutt eftir, at eg flutti heim aftur eftir loknan lesnað, fyri at arbeiða aftur á sama studentaskúla, sum eg sjálv í síni tíð gekk á, fann eg meg í heldur forkunnugum selskapi millum nakrar veitsluklárar og reystar sjómenn. Teir hugnaðu sær óført við at øsa seg um skilið ella óskilið í tinginum, har eingin tinglimur hevði so mikið sum pissað í saltan sjógv, nei har var alt teir beru lærarar, skriftstovufólk og pedagogar, sum ongantíð høvdu kent veruleikan, sum hann var. Eg fekk hug at mótmæla eitt sindur, og við øllum tí dirvi og býttleika, sum ein hampiliga sterkur flúgvarasjussur kann íbirta, segði eg við mínari Havnarødd - sum tíverri er nøkulunda líka reinsað fyri allan nautiskan sjóvinnuautenticitet sum røddin á djørvu ungu kvinnuni, ið herfyri hevði samrøðu í Degi og Viku við Mortan Johannesen, reiðara - at lærarar heilt avgjørt kenna til lívsins veruleika, og at 25 tannáringar sanniliga kunnu tykjast avbjóðandi ein kaldan og keðiligan mánamorgun. Mín viðmerking elvdi til eitt sindur av óró í øllum hugnanum. Ein ósøgd, kollektiv ætlan um at tiga ta býttisligu viðmerkingina burtur kollsigldi, tá ein av monnunum, ein eldri maður ikki fekk hildið sær, men froysti útúr: “Hvat veitst tú? Arbeiðir tú kanska í VINNUNI?” og áðrenn eg eg so frægt sum megnaði at greina meg gjøgnum hesa staðfesting, sum fevndi sannroyndina, at tað bert finst ein einasta vinna í Føroyum, sum hevur týdning og tað er fiskivinnan, høvdu menninir vent mær bakið fyri at tosa um tons og annað ítøkiligt.
Tóroddur Poulsen: We are sailing
People are strange when you´re a stranger
Dagin eftir flenti eg eitt sindur fyri meg sjálva og hugsaði, at eg kanska heldur skuldi havt blandað meg uttan um prátið, og at hesir menninir í veruleikanum neyvan vóru heilt so eindimensionellir, sum eg helt. Tað hevði eg allarhelst funnið út av, um eg kendi teir betur ella prátaði við teir í longri tíð. Jim Morrison hevði rætt, tá hann staðfesti, at fyri tann fremmanda ókunniga eru fólk løgin. Soleiðis er við øllum. Eg kenni ikki nógvar sjómenn, men eg kenni hinvegin nógvar standmyndir av sjómonnum, tí teir eru óvanliga væl umboðaðir í okkara list, ikki minst teirri trídimensionellu listini í minnisvarðunum kring alt landið. Ein standmynd stendur á einum heyggi mitt í Plantasjuni. Tað er er minnsvarði til minnis um teir mongu føroysku sjómenninar, ið lótu lív undir Seinna Heimsbardaga.
Føroysk sjólist
Føroysk list er í grundini so á tremur av havi og av sjólívi, at avmarkaði áhugin hjá føroysku sjóvinnuni og alivinnuni fyri at stuðla listini tykist undrunarverdur, men vit hava onga serliga traditión fyri privatum listastuðli. Í USA er púra vanligt, at rík vinnulívsfólk stuðla listini, og sami hugburður sæst eisini nógva staðni í Europa, men hagar eru vit ikki komin enn í Føroyum. Eg komi í tankar um herliga heitið á skaldsøguni, sum Jóanes Nielsen gav út í Í 1991: Gummistivlarnir eru tær einastu tempulsúlurnar sum vit eiga í Føroyum. Og kanska er hetta ein frágreiðing, tempulsúlur síggjast kring alt Europa, har tær ítøkiliggera søguligan stórleika og sofistikeraða mentan og ríkidømi, hjá okkum ráða regn og gummistivlar, men eftirhondini hava vit eitt sindur av standmyndum eisini her á landi.
Frithjof Joensen gjørdi rørandi minnisvarðan í Gjógv, sum lýsir eina mammu við tveimum synum, sum sita og líta út á hav í longsli eftir pápanum, sum er til skips ella kanska á útróðri. Men vit hava sum kunnugt eisini eina ørgrynnu av sangum og yrkingum, sum snúgva seg um sjólívið. Fleiri verða sungnir í veitsluhøpi, Sildavalsurin og Seinasta Vaktin eru millum hittini, sum okkum dámar at tríva í, og bókmentirnar eru jú ríkar, tá tað kemur til lýsingar av sjólívi í bókum sum Fiskimenn eftir Martin Joensen ella Í Grønlandi við Kongshavn eftir Magnus Dam Jacobsen fyri at nevna tvær sera ymiskar skaldsøgur um evnið. Men tað eru ikki minst yrkingarnar, sum grípa okkum við neyvu lýsingunum av sjóhetjum. Ein av teimum eitur Hugo, sum verður fagnaður í vøkru yrkingini hjá Jóanesi Nielsen Hugo er deyður. Tóroddur Poulsen hevur somuleiðis bæði myndir og yrkingar um fiskivinnu, tað sama hevur Sámal Joensen-Mikines, Ingálvur av Reyni, Amariel Norðoy og mong onnur føroysk listafólk, nøkur dømi um tílík verk eru at síggja her.
Ingálvur av Reyni: Trolaradekk
Aftur til jólabrævið
Tankin við at bjóða kvotur í Barentshavinum og ein part av uppsjóvarkvotunum út á uppboðssølu er ein byrjandi roynd at skifta eina skipan við politiskari útluting út við eina marknaðargrundaða og meira gjøgnumskygda skipan. Og sjálvt um hetta í útgangsstøði ljóðar skilagott, haldi eg ikki, at nakar er bilsin um, at reiðarar eru óðir, tá teirra privilegiir eru í vanda. Hinvegin haldi eg reaktiónina frá teimum, sum kalla seg “ungir sjómenn” umborð á Enniberg, Akraberg, Sjúrðarberg og Gadus vera sera undrunarverda. Hetta er eftir øllum at døma eitt bræv frá manninum á dekkinum, vanliga føroyska sjómanninum og tað er ikki á hvørjum degi, hann skrivar føroysku tjóðini bræv. Tessvegna las eg hetta gjølliga og frá byrjan við teirri ovurhonds stóru virðing, sum eg heilt frá barnbeini av eri uppdrigin at hava fyri føroyska fiskimanninum. Eg kendi hann ikki, sjómannin, men visti, at hann stríddist fyri meg og míni úti á sjónum. Henda vitan varð mær givin gjøgnum søgur, myndir, sangir og ein ávísan retorikk og háfloygdan patos, sum ongan iva lat vera um, at fiskimaðurin er føroysk hetja. Jólabrævið er heldur ikki í iva um hesa sannroynd, fiskivinnusøgan verður lýst at vera heiðurskrýnd, menninir arbeiða ikki sum vit onnur, nei, teir treiskast: “Fyri at fáa raksturin hjá trolarum, manningum og útgerðarfeløgum at venda rætt á botnstrikuni hava vit fiskimenn eisini treiskast í Irmingarhavinum, við Grønland og enntá onkuntíð á Flemish Cap eftir kongafiski, svartkalva og eitt sløð av toski”.
Polarisering
Fiskimenninir tykjast ganga ørindi fyri reiðararnar, tá teir siga seg ræðast fyri at koma “undir hamaran” hjá Høgna Hoydal og til tess at at gera tað ordiliga týðiligt hvussu gott vit alment settu hava tað í mun til sjófólkið, koma teir við hesi polariserandi útsøgnini: “Hví skulu fiskimenn og fólk í alivinnuni verða offur fyri politiskari øvund og trongd eftir at taka pening úr vinnuni úti um landið til almennar lønir, tænastur og atkvøðukeyp til løgtingssessir? Hvat hava fiskimenn gjørt til at verða revsaðir og ‘seldir ‘ á uppboði? Ólíka lættari er hjá teimum føroyingum, sum arbeiða fast við tryggari løn, serliga hjá tí almenna. Har er heitt, turt og ljóst til arbeiðis og hugnaligt heima hjá konu og børnum hvørja nátt. Tað unna vit teimum alment starvssettu væl...”.
Amariel Norðoy
Sjálvt um viðurskiftini hjá sjófólkum eru nógv broytt og batnað síðani slupptíðina, haldi eg, at virðingin fyri teimum enn er stór. Tað liggur onkursvegna í DNA´num hjá einari fiskivinnutjóð og sæst alla møguliga staðni, eisini tá jólaheilsurnar frá skipum um stutta tíð verða sendar familju og reiðarí úr øllum møguligum heraðshornum og vit í huganum senda teimum ein fjálgan samkenslutanka, nú teir verða noyddir at vera á sjónum um jólini. Eg verði heima bæði á jólum og aftaná. Eg eri lærari og miðlari og samfelagið tørvar slíkar sum meg og allar møguligar aðrar sjó- og landgarpar, øll eru vit javnbjóðis partar av tí, sum er føroyska samfelagið.
-----------------
Seinasta vaktin
Alt hann átti á fold var ein koyggja,
og hann kendi seg heima umborð,
hann var gamal og lá til at doyggja,
men hann teskar tó enn hesi orð:
Leið meg einaferð enn út á dekkið.
Lat meg ganga tað seinastu vakt.
Lat meg stýra tað seinasta strekkið,
áðrenn skipið til kei hevur lagt.
Hetta far var mítt heim gjøgnum lívið,
og tað bar meg í suður og norð,
nú til hvíldar eg ruraður blívið,
mína seinastu frívakt umborð.
Tá mín deksvakt er komin at enda,
og mítt tørn til at stýra er av,
vil eg ongantíð heim aftur venda
til tað stóra og brúsandi hav.
(Harry Birtilíð)
-----
HUGO ER DEYÐUR
Tað kvøldið Hugo doyði
Stóðu ljósboyurnar á Norðhavinum heiðursvakt
Tað var eisini rímiligt
At ekkoloddini sendu boðini niður í taraskógirnar
Havsins sjóðandi breytir
Tóku tómu koyggjuna upp á sleip
Tað stóð fullmánanum greitt
Hugo er deyður
Havhestarnir fluttu boðini víðari
Yvir á Suðurlandið og á Flemish Cap
Hugo er deyður
Ekkóaði millum ísfjøllini
Hann er blivin toka
Um sløktar stjørnir
Og so var hann á heystfjalli
Seinasta dagin í sínum lívi
Heilt har uppi tokan nemur fjallasmæruna
Føroyska treisknið glettir á tonn
Og regnið skrivar dýggjvát brøv yvir urðarnar
Har steðgaði hjartað á manninum ið sleit sín ungdóm og
manndóm á kjøli
Í eini presending
Bóru teir hann til hús
Skeljasandur varð stroyddur uttan fyri hjallarnar
Tann dagin
Kærleikans dýnur luftaðust út gjøgnum vindeyguni
Tann dagin
Børn drógu deyðar flugur upp á tráð
Eitt svart perluband til høvuðseingilin Mikkjal
Teir tóku mát av Hugo
Tað sum ikki rúmaðist í kistuni
Angin av stokkutum lívi
Rak gjøgnum skúlastovurnar, neystini og hjørtuni í Sundalagnum
Tann dagin
Vit byggja Føroyar á aldum
Vit reka á kenslunnar havi
Alt byrjaði í havinum
Lívmóðirin er í veruleikanum eitt evarska lítið hav
Haðani pinkufør gyrd við húð
Og við dukinum frá einum lítlum hjartamotori
Seta kós út í heim
Plássið hjá Hugo bleiv við línurulluna
Niðri í lastini
I stormi afturi á bátadekkinum
Var hann álitismaður
Kempaði við bringuni fullari av tubbakshosta
Var sum ein nikotinurga
Blásti harðar sálmar úr sínum bjølgi
Eisini spakførar sálmar
Og tað slagið av sálmun ið ger ein kúrran av trega
Ein sálm fyri konuni
Og øllum tí skroypiliga sum brotnaði
Ein sálm fyri draslinum ið fløddi upp á turt
Og fór til gongu út í verðina við keppinum á snið
Ein sálm fyri liðinum hjá Erlendi Paturssyni
Teir ið fingu Fiskimannafelagsins rósur at spretta gjøgnum tøgnina
Ein sálm fyri forlornu tonnunum
Umvældar við stáltráði á Nonortalik Bankanum
Ein sálm fyri látrinum
Stampum fullum av skínandi erlum
Ein sálm fyri bróskinum ið mjølvaðist millum liðirnar
Tímunum ið blivu til dagar ið blivu til ár ið blivu til alt ov
gamlar ferðaætlanir
Hugu er deyður
Og skal eg vera erligur
Vænti eg ikki at hann hevði klárað seg millum einglarnar
Til tað vóru armar og ryggur ov slitin
Himmalin hjá Hugo
Er himmalin hjá fiskimonnum
Teir liva víðari í brotinum
Tokuni kring sløktar stjørnur
Í glæmuni
Frá eini ljósboyu á Norðhavinum
(Jóanes Nielsen s.261-264 í Yrkingar 2014)
------------------
ARVAMINNI
sjógvurin brýtur og brýtur
upp um bæði borð brýtur hann
lívið er nú og børnini heima og konan og longsilin
seglini tung av sjógvi eru helst lækkað
hetta er ikki eins og á vaktini á sinni
tá tú sást ein krunkasvartan hval
á honum stóð skrivað á donskum við blóðreyðum bókstavum
at á havinum skuldi tú doyggja
og so navnið á tær til síðst
men tú fórt kortini avstað aftur og aftur
eins og nú tá vit ikki rættiliga vita hvat ið hendir
í hesum feigdarveðri
um tað er róðrið ið er brotnað
ella onkur vanlukka er hend umborð
ella er øll manningin vorðin sjúk
og sjógvurin brýtur og vindurin ýlir
sín skerandi deyðadóm aftur og aftur
og nú skríggjar hann alt tað hann orkar
og kastar danguna, sum ikki kann stýrast frá landi
og síðani fer alt í knús og sorlast til rekar
og manningin verður lík
ið ikki øll skolast upp á land
og sorgin brýtur og brýtur her og heima við hús
aftur og aftur
(Tóroddur Poulsen s. 59 í Útsýni 2009)