Heima á ókendum leiðum

At ferðast er at vera til! – Kendi setningurin hjá H.C.Andersen, sum hann upprunaliga skrivaði í sjálvsævisøguni, Mit Livs Eventyr í 1855, er vorðin eitt orðatak og eitt motto hjá teimum ferðafegnu.

Vit kunnu ikki ordiliga siga, at vit hava fylgt hesum leiðarorðunum hjá danska flogvitinum serliga væl í seinastuni. Undir coronafarsóttini og í tíðini aftaná hava vit ferðast millum lítið og einki og sjálvt um støðan er batnað, eru vit sum heild trekari at bíleggja ferðir enn vit plagdu at vera. Kanska hevur heilsukreppan gjørt okkum varug við hvussu skroypilig vit eru og hvør veit um ikki ein feril av veðurlagsbroytingarampa og harav fylgjandi, (tiltrongdari) planetumsorgan ger um seg? Eitt sindur troyttandi er tað kortini, at varsemið kenst kroniskt og er farið at minna eitt sindur um flegma í øllum førum fyri mítt egna viðkomandi og hetta sama dølskni var ivaleyst ein av orsøkunum til, at eg takkaði avgjørt nei at byrja við, tá ein vinkona bjóðaði mær til Firenze ein túr. Síðani varð eg vist bæði lokkað og noydd og endaði í hvussu so er við at bæði játta, fara, njóta og læra.

Á nýggjum gomlum gøtum

At ferðast, ja - eg hevði satt at siga fullkomiliga gloymt hasa undurfullu kensluna av at vera í fremmandum landi. Av nýggjari, lýggjari luft í gyltum ljósi, meðan allir sansir klárvakna av øllum tí ókenda, sum treingir seg uppá úr øllum ættum, meðan tú við bankandi hjarta trínur um enn eitt nýtt húsahorn, har tú ongantíð hevur verið áður, um somu tíð næstan ræðslusligin, men spent eftir at vita hvat har man vera. Tað angar av søtum blómum og fruktum júst í teirri løtuni, tá tvær myrkhærdar damur yvirhála okkum á gongubreytini. Tað er kvøld í Firenze og teirra luktilsi blandast við sigarettroyki í herliga ljóminum av fremmandamáli í gøtuni, har vit ganga í freistandi anga av grillaðum kjøti við einum himmalskum farra av trøflum og hvítleyki. Áh at eta nýggjan, ókendan mat, sum mann ikki sjálv hevur gjørt. Føturnir flyta seg kvikliga á ósløttum, steinsettum gøtum, eg má ansa mær, so eg ikki detti og ikki missi hinar burtur, og her hevur Dante gingið, hugsi eg mitt í øllum og kann ikki lata vera at gána og hyggja eftir øllum tí nógva, sum er at síggja, men eg má ikki blíva burtur í tí ókenda.

Il Duomo

Miðskeiðis í býnum liggur býarmerkið, “Il Duomo”, risastóri kupulin hjá Filippo Brunelleschi frá 1436, sum var eitt tað fyrsta verkið vit hoyrdu um á sinni í stílsøgu á universitetinum í sambandi við renesansuna og sum hoyrir til dómkirkjuna í Firenze, Cattedrale di Santa Maria del Fiore. Allastaðni í býnum sæst hetta velduga bygningsverkið, sum næstan tykist vera dottið niður av mánanum niður millum trongu gøturnar í Firenze júst á sama hátt sum ein annar fantastiskur bygningur, Panteon í Rom sýnist merkiliga yvirdimensioneraður har hann stendur. Býurin Firenze verður í míni nýggju turistbók um Toscana lýstur sum eitt listaligt skattkamar og sum sjálvt startskotið hjá tíðarskeiðnum, ið vit nevna renesansu. Renesansa merkir endurføðing og hugtakið verður brúkt um tíðarskeiðið´frá 14. til 17.øld um mentanarligu rørsluna, ið tók seg upp í Norðuritalia í Firenze, Venezia, Genova og Milano seint í miðøld og breiddi seg víðari kring Europa. Í Firenze stuðlaði ríka yvirstættin listafólkum, ið m.a. vendu aftur til listarligar og vísindaligar fyrimyndir úr antikka Grikkalandi og Rom og sum spakuliga elvdi til eina nýggja humanismu og ein meira skilvísan hugburð, ið førdi til hópin av nýggjum hugsjónarligum, listarligum og tekniskum uppdagingum. Í myndlistini sæst menningin m.a. í eini vaksandi realismu, at persónarnir fáa kropp og trídimensjonala dýpd og at myndarúmið verður bygt upp í stórfingnum sentralperspektivum, ið geva kensluna av einum ovurstórum myndarúmi á myndaflatanum.

Skógvanirvana

Allastaðni har eg líti meg íkring í Firenze eru vakrir bygningar, smøl hús í brendum litum við lúkum fyri vindeyguni, stórar, flottar kirkjur, torn, skínandi spír og smalar hugnaligar gøtur, og sjálvt um vit eru í oktober, sita fólk uttandura og práta, meðan tey fáa sær at eta og drekka. At fáa sær eitt glas av víni í Firenze gerst næstan listarligt í sjálvum sær, tí umhvørvið er so vakurt. Men á slitnum gøtum og gomlum bygningum síggjast livandi, modernað menniskju og allastaðni eru handilsvindeygu við tí nýggjasta nýggja av móta, Gucci, Roberto Cavalli og eitt satt nirvana av skóm og taskum hvørt meira hondgjørt og lekkurt enn hitt.

 Tá vit vóru giggut og býtt og fitt

Míni fyrstu tólv liviár ferðaðist eg ikki longur burtur enn norður til Eiðis, men tað var eisini nokk so langt tá og enn longur áðrenn brúgvin yvir um streymin kom í 1973. At ferðast uttanlands var ikki nakað mann bara gjørdi, men tey flestu ferðaðust til Danmarkar tá í hálvfjersunum og fýrsunum við England ella Winston Churchill og hvat tær itu, stóru ferjurnar, og mann kundi eisini flúgva til flogvøllin í Kastrup við tí ljósabláa flogfarinum frá Maersk Air. Har var heitur matur umborð og ein lítil fínur plastikkpakki við salti, pipari, sukuri og einum væl angandi vætulappa. Allar møguligar merkiligar detaljur minnist eg frá fyrstu ferðini uttanlands, tá eg sum tólv ára gomul fór við foreldrunum til Keypmannahavn. Tað var so løgið og fremmant og stórt, at eg ræddist. Gloymi ongantíð sundurknúsandi løtuna, tá eg varð burtur í Tivoli og hvørki fann mammu ella babba. Tey søgdu aftaná, at talan bara var um eina heilt stutta løtu, men hjá mær føldist tað sum ein infernalskur ævinleiki. Vit vóru eisini í onkrum stuttleikahøli, sum æt Skærsilden við trapputrinum, sum fluttu seg undan, tá mann gekk á teimum, so mann alla tíðina datt ella var við at detta. Ræðuligt og margháttligt helt Havnagentan, sum neyvan bara var stuttlig at hava við í Tivoli. Nakað seinni - tað var einaferð í fýrsunum, var eg sunnanfyri við einum føroyskum ferðalagi og royndi ta serligu, løgnu men merkiliga tryggu, av handahógvi merktu ferðalagssiðvenjuna tá, har man “át, ferðaðist og var glað” (Spies, rejs og vær glad) í grísafest og øðrum intensum reyðvínsdrekkaríum, ið øll vóru hildin at vera serliga autentisk og sponsk. Tað spanska var annars ikki so øgiliga høgt í metum hjá okkum í føroyska ferðalagnum, sum hugnakvøld og -dagar heldur vildi lurta eftir føroyskum country og Kim Larsen enn sponskum flamenco. Eg minnist enn kollektiva ovfarakæti, tá onkur í ferðalagnum av tilvild var dottin fram á eina danska matstovu, har mann kundi keypa “ordiligan” mat so sum danskan hakkibúff við stoktum leyki og eina púra vanliga tuborg afturvið. Himmalskt!

Alheimsgerð

Eg veit ikki nær alt hetta býtta og eitt lítið sindur fitta broyttist, men tað hendi helst so líðandi við einari støðugt vaksandi alheimsgerð, har stóra verð spakuliga tódnaði, fyritøkur gjørdust multinationalar og tað at ferðast gjørdist alt meira vanligt. Hugtakið alheimsgerð verður jú nýtt um eina tilgongd har virkin samantvinning av búskaparligum og øðrum virksemi t.d. mentanarligum gongur fyri seg yvir um landamørk og hetta er als ikki so nýtt, sum mann skuldi hildið. Í veruleikanum er globalisering eitt eyðmerki hjá sjálvari sivilisatiónini heilt afturi frá teirri tíðini, tá sambond vóru knýtt millum heimspartar frá 15.øld og fram til tá kolonialisman var í hæddini í 19.øld og síðani tað hava ymisk tøkni sum telegrafurin, jarnbreytir og telefonin sett ferð á alheimsgerðina. Seinni verður eisini altjóða útbreiðslan av t.d. útvarpsrásum  og sivilari flogferðslu roknað uppí globaliseringina og harvið hava vit merkt árin av gongdini, alt meðan vit lurtaðu eftir norðmanninum og Radio Luxembourg langt áðrenn vit kendi til globalisering sum fyribrigdi. Hugtakið lærdu vit øll at kenna, tá internetið varð veruleiki við tess omnipresenta kunningartøkni. Einki var nakrantíð tað sama aftur, men internetið minkaði enn meira um heimin og kann framvegis eisini gera tað øvugta av at informera. Undirhald er framvegis tað, vit vilja hava og tað fáa vit ikki minst, tá vit lesa um onnur.Tey seytjan árini at Facebook hevur verið til og síðan tað eisini Instagram, hava vit javnt og samt bæði í vikuskiftum og mitt í viku sæð fotomyndir av okkara brosandi facebookvinum, sum eta lekkurt og skála í øllum møguligum meira og minni eksotiskum ferðamálum. Men á Grækarismessu í fjør broyttist ferðafegni facebookmyndastreymurin hjá føroyingum til okkurt meira fjallakent og heimligt frá føroyskum ferðamálum, tá fólk fóru at “ferðast í egnum landi”.

Við víðopnum móttakara

Tað góða við óætlaða ferðasteðginum er, at vit ikki longur halda tað vera eina sjálvfylgju at ferðast. Ella soleiðis havi eg í hvussu er upplivað tað og eg haldi, at hetta var orsøkin til, at mín móttakari kendist óvanliga opin og tendraður dagarnar í Italia, har eg sá ymiskt, sum eg hevði ætlað mær, men sanniliga eisini upplivdi alt møguligt, sum eg ikki visti, at eg kundi vænta mær. At fara upp um morgunin og fáa sær ein kaffimunn við útsýni yvir á stórbæra kupulin hjá Brunelleschi og við ljóminum av kirkjuklokkunum har í oyrunum - tað var nakað heilt serligt. Men eisini herliga sannroyndin, at tær ikki nýtist at ferðast, at taka buss, tok ella taxa, tá tú ert í býnum í Firenze, tí so nógv av tí, ið er vert at síggja, er savnað saman í gamla miðbýnum. Um bara tú letur eyguni upp er listin allastaðni.

Uffizi

At uppliva Galleria degli Uffizi er eitt mást, tá mann er í Firenze, tí talan er um eitt av heimsins týdningarmestu listasøvnum við hópin av dýrabarum listaverkum. Uffiziurnar er heitið á einum bygningi, sum Giorgio Vasari teknaði fyri Cosimo I de Medici, fyrsta hertogan í Toscana. Ætlanin var, at bygningurin skuldi hýsa fyrisitingarskrivstovum o.t. – harav kemur navnið Uffizi/office. Uffiziurnar gjørdust karmur kring listasavnið hjá Medicifamiljuni og í øldir var hetta eitt stað, sum synir hjá elituni í Europa vitjaðu á teirra dannilsisferðum. Síðani 1765 hevur savnið verið alment. Bygningurin er í sær sjálvum áhugaverdur, tí hann á modernaðan hátt definerar eitt býarpláss tætt við ánna Arno. Vasari var annars typiskur renesansumaður við sera fjølbroyttum gávum sum listamálari, arkitektur og so verður hann hartil skýrdur at vera heimsins fyrsti listfrøðingur og er serliga kendur fyri bók sína Le Vite de' più eccellenti architetti, pittori e scultori italiani (1550) við lýsingum av italskum listafólkum, ið er ein tann týdningarmesta keldan til søguna hjá renesansulistini. Tað var eisini hesin sami Vasari, sum í Firenze stovnaði fyrsta kunstakademiið í Europa.

Set tær avmarkingar

Av tí, at listasavnið í Uffiziunum er so stórt í vavi, kann tað loysa seg at fyrireika og avmarka seg og velja nøkur góð verk at hyggja at frammanundan. Tað ber snøgt sagt ikki til at hyggja at øllum. Vinkonurnar lótu tað upp til mín at velja, so eg hevði eitt lítið upplegg og eina listasøguliga gjøgnumgongd frá 14.øld til 17.øld við útgangsstøði í lutfalsliga fáum verkum. Vit hugdu at Boðanardegi Mariu, ið verður hildið at vera eitt ungdómsverk hjá Leonardo da Vinci, og undraðust um modernaða arkitekturin í myndini. Vit fegnaðust um klára dupultportrettið av hertoganum og hertogafrúuni av Urbino, sum Piero della Fransesca málaði umleið 1472. Vit skálaðu eisini við Bacchus (1598) hjá Caravaggio við tí enorma vínglasinum og avbjóðandi eygnabránum, sum røkkur yvir um øldir heilt fram til okkara tíð. Síðan fóru vit um hornið at ógvast um Judith, sum er í ferð við at kuta høvdið av Holofernes í málninginum hjá Artemesiu Gentileschi, ið av sonnum var eitt konubrot av teimum heilt sjáldsomu.

Artemesia Gentileschi

Í fleiri øldir var hennara navn fullkomiliga ókent, Artemesia Gentileschi (1593-1656) sum kortini av mongum í síni samtíð og í okkara tíð er mett sum ein av dugnaligastu barokkmálarunum í 17.øld. Longu blaðung lærdi hon at mála hjá pápa sínum, Orazio Gentileschi, sum eisini var listamaður og vinmaður Caravaggio. Myndevnið av Judith og Holofernes stavar úr sonevndum apokryfum skriftum og snýr seg um eina hetjugerð hjá ísraelsku kvinnuni, Judith, tá hon høgdi høvdið av einum fíggindaligum herovasta. Eitt sera vanligt myndevni í teirri tíðini, sum listamenn sum Donatello, Botticelli, Michelangelo, Tizian og eisini Caravaggio tulkaðu og sum í roynd og veru snýr seg um dirvi hjá einstaklinginum, ið torir at fara upp ímóti yvirmaktini. Í myndini hjá Artemesiu Gentileschi tykist meira vera uppá spæl enn bara ein hetjulýsing, talan er eisini um eitt sjálvportrett, har listakvinnan hevur avmyndað seg sjálva í leiklutinum hjá Judith. Tað vóru fleiri virkandi listakvinnur í renesansuni og barokktíðini, men tær flestu eru lutfalsliga ókendar. Ein vinnuvegur innan listina var tá í tíðini rættiliga trupul hjá kvinnum – tað hevur sum kunnugt verið trupult heilt fram í okkara tíð. Men Artemesia Gentileschi var gávuríkur listamálari, hon hevði áræði og vilja og ein pápa, sum trúði uppá hana og longu seytjan ára gomul málaði hon høvuðsverk sítt av Súsonnu, sum er í bað, umgyrd av óhugnaligum lúrarum. Árið eftir hendi tað ræðuliga, at hon varð neyðtikin av listamanninum Agostino Tassi, sum eina tíð var lærari hennara. Rættarmálið var drúgvt, men endaði við, at Tassi var dømdur fyri neyðtøkuna. Seinni varð Artemesia gift og flutte til Firenze, har hon varð fyrsta listakvinnan at gerast limur í Accademia delle Arti del Disegno (1616). Tað er á so mangan hátt skiljandi, at feministar seinni í tíðini hava tikið Artemesiu til sín og síggja upp til hana. Hennara mynd av Judith og Holofernes er ómetaliga dramatisk og kann væl tulkast feministiskt, tí hon lýsir eina kvinnuliga hetju, sum er í ferð við at avhøvda ein mann, men sum áður nevnt var myndevnið tíðartypiskt. Málningurin er málaður í stíli við Caravaggio, tvs. at ein ávís realisma hómast í menniskjalýsingunum, meðan myndevnið kortini verður sett upp sum eitt drama á einum palli við ljóskastara á sjálva ta blóðugu hendingina. Restin av myndaflatanum er bølamyrk, hesin mátin at skipa ljósið í málninginum nevnist chiarascuro og merkir ljós í myrkri.

Megin í myndini

Á Uffizisavninum kann mann ganga øgiliga leingi og mala. Og tá meistaraverkini ikki longur tala til tín og sansirnir eru overmettir, er ikki so galið at hvíla seg á terassuni á museumscaféini og at fáa sær ein drekkamunn, meðan man sodnar eitt sindur av tí nógva, sum eg als ikki eri liðug at hugsa ígjøgnum, men sum síðan eg kom heimaftur hevur glett meg og givið mær nýggja orku. Eitt listaverk, sum situr eftir og strálar sum ein lívsjáttandi sól í mínum sinni, er velduga myndin hjá Giotto av Mariu moy við Jesubarninum, tann sonevnda Maestá ella Ognissanti Madonna eftir kirkjuni, har hon upprunaliga var altartalva. Eg kenni væl myndina og havi í mong ár nýtt hana í undirvísing, tí hon er eitt so fyrimyndarliga gott dømi um ávísar stílmunir millum miðøld og renesansu m.a. orsakað av siðbundna myndevninum, sum also eisini varð nógv nýtt í miðøld. Eg hevði ikki áður sæð hesa myndina í veruleikanum og kanska var tað tí, at eg reageraði so ógvusliga, tá eg trein inn í fyrsta framsýningarhølið í Uffiziunum, har myndin hongur, ella nei, eg haldi tað snýr seg um megina í myndini sjálvari. Tí at síggja hetta stóra gullskyggjandi verkið var sum at fáa ein frammaná, eg mundi svíma og fór at tára alt í senn - tað var heilt øgiligt og flóvisliga óbeherskað í hesum ovurmentaða umhvørvinum. Majestetiska Mariumyndin hjá Giotto verður hildin at vera málað umleið 1310 og tað sæst á tignarperspektivinum við smáu einglunum í forgrundini og við Jesubarninum, ið av somu tignarligu orsøkum er málaður sum ein lítil maður og ikki sum ein óviti, at málningurin á ein hátt hoyrir til miðøld. Samstundis tykist hesin málningurin so heilt merkiliga nógv til staðar í rúminum uttan at tú sum áskoðari merkir petti til ta veldugu frástøðu sum yvir 700 ár eiga at geva. Maria er stødd miðskeiðis í myndarúminum, hon er upphevjað og situr á eini trídimensjonalari trúnu. Kortini hevur hon bæði rúmd og kropp og nærveru. Litirnir glógva - bæði blaðgullið og teir reyðu, grønu og bláu litirnir skína og tað sama gera eyguni á Mariu. Hon er avmyndað í ¾ profil, men hyggur út úr myndini at okkum áskoðarum sum fyri at vissa okkum um sín og um okkara kærleika og menniskjaleika. Tað er heilt einastandandi at uppliva ein bíbilskan persón lýstan so niðri á jørðini og so eymliga sum her. Tað er sum at koma heim. Henda sama ósjálvsøkna kærleikan upplivdi eg aftur á míni Italiaferð m.a. í Padova, men tað er ein heilt onnur søga.