Heiðurskvøða til Steinprent - Hæderstale til Steinprent

Røða á hátíðarhaldi á Seglloftinum 25.jan 2017

Í kvøld er myrkt og stillt í Grafiska verkstaðnum í Havn. Har ljóma eingir tónar frá tí annars so virkna plátuspælaranum - bæði Bob Dylan og Billie Holiday hava fingið frí. Har er einki prát á verkstaðnum og eingin kjakast um litir, um steinar og um list. Ongar søgur verða sagdar og eingin flennur. Har er heldur eingin, sum stendur alspent, klár at síggja ta nýprentaðu myndina júst í somu løtu, sum listamaðurin lyftir pappírið upp frá litografiska steininum.

Í kvøld eru eingi listafólk og eingir prentarar í Steinprenti. Tonsatunga, tignarliga steinprentspressan stendur pinnastill á gólvinum og hvør veit - kanska er hon ovfarin av óvanliga kvøldarfriðinum. Men her á Seglloftinum á Tvøroyri er ljós og lív og her sita tey - verkstaðsfólkini, Jan og Fríða, fyri einaferðs skyld hendur í favn.

Eg rokni ikki við, at nakar kann vera heilt ósamdur við mær, tá eg sigi, at virksemið hjá Steinprenti byggir á einastandandi avrik hjá einstaklingum - hjá listarligum úrmælingum. Steinprent er grundað á poetisku súkklurnar og spannirnar hjá Tóroddi Poulsen, á tær fantastisku globalu og lokalu forteljingarnar hjá Bjørn Nørgaard, á bylgjandi rúmdir og skap hjá Hansinu Iversen, á víðskygda bládýpið hjá Tróndi Patursson, á ljóselvandi myrkrið hjá Mariusi Olsen, á stórbæru skuggar einkisleikans hjá Ian McKeever og dekadentu, bylgjandi strikuna hjá Knud Odde, á gjøgnumskygdu trívíddina hjá Rannvá Kunoy, á artistiska lættleikan hjá Torbirni Olsen og John Kørner– ja, tað snýr seg sjálvsagt um alla ta framúrskarandi listina, sum hesi nevndu og meira enn hundrað onnur listafólk hava skapað í Steinprenti millum ár og dag.

Tey skjótt átjan árini, verkstaðurin hevur verið til, hevur hann verið týdningarmikil partur av menningini innan føroyska myndlist, sum er vorðin meira fjølbroytt við størri ansi fyri yrkislistini. Hesi árini er samfelagið broytt og føroyski listamóttakarin er vorðin enn meira upplýstur, meira opin og meira kritiskur. Tey fyrstu árini húsaðist verkstaðurin í Listasavninum í Gundadali, og tá hann flutti oman í Østrøm í 2009, vóru vit nøkur, sum stúrdu eitt lítið sindur fyri framtíðini. Eitt nú tóktist fíggjarliga avbjóðingin møtumikil og eg helt eisini, at upprunaliga konstellatiónin við einum livandi grafiskum verkstaði í Listasavni Føroya var góð og kundi veita okkara lítla listasavni serligar møguleikar á samtíðarlistarliga økinum.

Hetta var eisini í stóran mun galdandi fyri dynamiska samstarvið millum Bárð Jákupsson, sum var stjóri á Listasavninum tá, og Jan Andersson, litograf, sum saman við Fríðu Matras Brekku hevur staðið fyri arbeiðnum á verkstaðnum øll árini.

So líðandi eru alsamt fleiri fólk løgst aftrat virkseminum og alla tíðina verða kontaktirnar útbygdar, eisini verða tað alsamt fleiri fólk, ið líkasum hoyra til á verkstaðnum; Magnus Andersson rammar inn, men hann prentar eisini og hjálpir til, har eru næmingar í starvslæru og limir í áhugafelagnum Steinbrá og so eru tað listafólkini. Tey, sum arbeiða og tey, sum bara hyggja inn á gólvið fyri at heilsa uppá og skifta orð um lív og list.

Og meðan prátið gongur, kemur Jan kanska við einum pappstykki við onkrari litblanding á, sum listafólkið skal taka støðu til. Litografiska tøknið er umstendiligt og í Steinprenti brúka tey teir ordiligu, stóru og tungu litografisku kálksteinarnar úr Solnhofen í Týsklandi. Fyrst verða undanfarnar myndir slípaðar burtur av steininum. Síðani verða tveir steinar skúraðir móti hvørjum øðrum við vatni og carborundumpulvuri so at yvirflatan á steininum verður sløtt og klár at tekna á við fitikendum kriti ella tusj. Listafólkið má tekna á ein nýggjan stein fyri hvønn lit - hvør litur verður also prentaður hvør sær og hetta hevur við sær, at tað lidna prentið ofta er úrslitið av eini drúgvari prosess. Tá listafólkið er liðugt við steinin verður hann viðgjørdur soleiðis, at fitievnið situr fast í steininum; evnisliga snýr tað seg um, at feitt skýggjar vatn. Eitt royndarprent verður gjørt, sum listafólkið tekur støðu til og broytir um tað er neyðugt. Mannagongdin er dynamisk og tað er spennandi at fylgja við.

Fleiri av verkætlanunum hjá Steinprenti eru longu legendariskar, hetta er t.d. galdandi fyri stórverkið, sum heimskendi listamaðurin Per Kirkeby avrikaði saman við Jan og Michael Schäfer, tá hann var í Føroyum í mai 2000. Tilsamans 77 grafisk bløð vórðu framleidd hesar fjúrtan dagarnar og bæði myndir og arbeiðsgongdir er væl dokumenterað í áhugaverdu bókini, Rejsen til Færøerne.

Bókmentirnar hava alla tíðina havt innivist á Grafiska Verkstaðnum sum eisini hevur verið karmur kring bókaframløgur og upplestur. Steinprent hevur prentað allar permurnar hjá tíðarritinum, Vencil og harumframt hevur Steinprent givið fleiri bøkur út hjá m.a. Claus Carstensen og Søren Ulrik Thomsen og hjá Bjarne Werner Sørensen og Tóroddi Poulsen.

Samstarvið við Tórodd er stórt og serligt – tað byrjaði, tá yrkjarin var púra ókendur sum myndlistamaður. Hansara myndamál var og er so einastandandi øðrvísi, at avgerðin um at taka upp samstarv við hann, hevur kravt dirvi og ans fyri progressivari list. Tað hava tey Steinprenti og prentini hjá Tóroddi Poulsen teljast millum týdningarmestu verkini í nýggjari føroyskari list.

Samlaða avrikið er ómetaliga stórt. So nógvar verkætlanir, so nógvar framsýningar, so nógvar prentmyndir, fullar av nýggjum hugsanum, sum hava flutt okkum og fingið okkum at gleðast og undrast. Flytingin oman á Skálatrøð hevur víst seg at hava greiðar fyrimunir við betri hølisumstøðum, betri útsýni og við plássi fyri gallarívirksemi. Har hava longu verið yvir 50 framsýningar á staðnum. Tann sentrala plaseringin hevur havt nógv fleiri vitjandi við sær og øll verða boðin vælkomin uttan mun til hvør ella hvaðani mann er.

Hetta við blíðskapinum haldi eg vera eina grundleggjandi orsøk til ta góðu gongdina. Onkuntíð minnir køkurin í Steinprenti um ta kendu kahúttsenuna í gamla filminum hjá Marx Brothers A night at the opera. Har kemur tað skemtiliga poengið heilt einfalt av øgiligu mongdini av ymiskum persónum, sum ein og ein trína inn í eina pinkalítla kahútt, sum so verður stústappað av fólki. Og ofta er tað næstan líka fult og minst líka stuttligt og surrealistiskt inspirerandi í verkstaðskøkinum sum í kahúttini hjá Groucho Marx. Her hittast øll møgulig fólk – umframt listafólk, høvundar, sjónleikarar og tónleikarar er onkur námsfrøðingur, læknar, politikarar, maskinmeistarar, lærarar, sakførarar - ein gávumildur útróðrarmaður hevur verið við einum kóki og mitt í rokanum stendur Birgir Enni, hann er komin við sjónotum ella einari góðari søgu frá teimum sjey høvunum. Tað er ikki løgið, at nógv av teimum útlendsku listafólkunum og miðlunum eru púra hugtikin av hesum staðnum.

Við gestablídni og ansi fyri listarligari góðsku hava verkstaðsfólkini Jan og Fríða skapað eitt umhvørvi, sum vit ikki hava havt í Føroyum. Tað er eitt umhvørvi, har bæði føroysk og útlendsk yrkislistafólk trívast og listaáhugað føla seg vælkomin og har tað ber til hjá fólki, sum ikki eru múgvandi, at ogna sær upprunalist. Eisini á henda hátt er grafiska listin sosial av lyndi og tað sosiala hevur stóran týdning í Steinprenti. Fyri listaáhugað hava tey gjørt ta stórbæru listina eitt sindur meira nærverandi og atkomiliga gjøgnum tær mongu framsýningarnar og við at skapa samband millum listafólkini og áskoðararnar. Steinprent byrjaði sum ein visión hjá Jan Andersson og Bárði Jákupsson, tvs. hjá nøkrum fáum einstaklingum. Henda visiónin er vaksin til nakað størri, til nakað ítøkiligt og kollektivt, sum vit øll eiga part í, eg hugsi bæði um listafólkini og øll okkum av bygd og úr bý, ung sum gomul, útisetar, tey búføstu og ferðafólkini, ið vitja í gallarínum og á verkstaðnum. Tí fevnir henda virðislønin breitt og nertir øll við áhuga fyri samtíðarlist í Føroyum. Hjartaliga til lukku Steinprent, til lukku Jan og Fríða. Til lukku vit øll.

Tale afholdt i Tvøroyri, Seglloftið 25.jan 2017

Det er en ganske særlig aften, hvor der helt atypisk er mørkt og stille på det grafiske værksted i Tórshavn. Den ellers så aktive pladespiller er tyst, både Bob Dylan, Billie Holiday og alle de andre har fået fri. Der er ingen snak og ingen diskussioner om sten, om farver eller om kunst. Ingen anekdoter bliver fortalt, ingen griner. Der er nok heller ikke nogen, der står lige nu, spændt og følger med, klar til at se det nyeste tryk i det øjeblik, papiret løftes fra den litografiske sten. I aften er der ingen kunstnere og ingen trykkere i Steinprent. Den tonstunge, agtværdige litografiske presse står musestille på gulvet – hvem ved, måske er den lidt benovet af det usædvanlige aftenro. Men her på Sejlloftet i Tvøroyri er der lys og liv, det er her det sker, og her sidder de, værkstedsfolkene, Jan og Fríða og ser helt usædvanlig afslappede ud.

Jeg regner ikke med, at nogen kan være helt uenig, da jeg hævder, at Steinprents virksomhed i høj grad bygger på enkeltindividers enestående indsats. Steinprent bygger med andre ord på Tóroddur Poulsens poetiske cykler og spande, på Bjørn Nørgaards fantastiske globale og lokale fortællinger, på Hansina Iversens bølgende formationer, på Tróndur Paturssons blå dybder, på Marius Olsens lysgenererende mørke, på intethedens storslåede skygger, således som Ian Mc Keever former dem, på Knud Oddes dekadente bølgende streg, på Rannva Kunoys gennemsigtige tredimensionalitet, på Torbjørn Olsens artistiske lethed og John Kørner – ja det handler selvfølgelig om alle de fremragende tryk, som de nævnte og over hundrede andre billedkunstnere har skabt i Steinprent mellem år og dag.

De snart atten år, Steinprent, Færøernes Grafiske Værksted har eksisteret har stedet været en særdeles vigtig del af en udvikling af færøsk billedkunst, der er blevet mere varieret og med en øget bevidsthed angående professionel kunst. Disse år har samfundet ændret sig og den færøske modtager er blevet mere oplyst, mere åben og mere kritisk. De første år havde værkstedet til huse på Færøernes Kunstmuseum og da den flyttede ned til den gamle fabrik, kulturhuset Østrøm i 2009 var vi nogle stykker, der var lidt bekymrede bl.a. i forhold til de økonomiske udfordringer. Jeg mener også, at den oprindelige konstellation med et levende, grafisk værksted beliggende i vores kunstmuseum var god og kunne give museet særlige muligheder på det samtidskunstneriske felt. Og dette var også i den grad gældende for det dynamiske samarbejde mellem Bárður Jákupsson, daværende direktør for Kunstmuseet og Jan Andersson, litograf, som sammen med Fríða Matras Brekku har stået for arbejdet på værkstedet alle årene.

Langsomt er flere mennesker kommet til og hele tiden udbygges kontakterne. Magnus Andersson rammer ind, men han giver også en hånd med i trykningen og i alt det andet, der går for sig. Der er praktikanter og medlemmer i grafikforeningen Steinbrå og så er der kunstnerne. De kunstnere, der er i gang med at arbejde og de, der kigger ind til en kop kaffe og en snak om livet og kunsten.

Og mens snakken går, kommer Jan måske med et lille stykke pap med en farveblanding, som billedkunstneren skal tage stilling til. Litografi er en ganske omstændelig affære og i Steinprent bruger de alene genuine, litografiske kalksten fra Solnhofen i Tyskland. Først slibes gamle motiver af stenen, siden bliver to stene skuret mod hinanden med vand og carborundumpulver, således, at overfladen bliver fin og glat og klar til at tegne på med fedtholdigt kridt eller tusj. Kunstneren må tegne på en ny sten for hver farve – hver farve bliver altså trykt hver for sig, hvilket jo medfører, at det færdige tryk ofte er resultatet af en lang proces. Da kunsteren er færdig med stenen bliver den behandlet sådan at fedtet sidder fast i stenen. Teknikken er baseret på, at fedt skyer vand. Først tages der et prøvetryk, som kunstneren så kan tage stilling til og kan ændre. Det er meget spændende proces.

Flere af Steinprents projekter er allerede legendariske, det er bl.a. gældende for Per Kirkebys arbejdsophold på værkstedet i maj 2000, da han sammen med Jan Andersson og Michael Schäfer producerede 77 grafiske blade. Både billeder og arbejdsgang er dokumenteret i den interessante bog, Rejsen til Færøerne, som Brøndum udgav. Litteraturen har hele tiden været en del af Steinprent, hvor en del bøger er blevet præsenteret. Steinprent har trykt alle forsiderne i litteraturtidsskriftet Vencil og derudover har Steinprent udgivet bøger af bl.a. Søren Ulrik Thomsen og Claus Carstensen og Bjarne Werner Sørensen og Tóroddur Poulsen.

Samarbejdet med Tóroddur Poulsen er stort og særligt – det indledtes på et tidspunkt, da Poulsen var ganske ukendt som billedkunstner. Hans billeder var og er så enestående anderledes og dét ikke kun i færøsk sammenhæng, at afgørelsen om at satse på ham i en sådan grad, som Steinprent har gjort, må kaldes modig og progressiv. Den samlede præstation er umådelig stor. Så mange projekter, så mange udstillinger, så mange tryk, fulde af nye tanker, der har flyttet os og har fået os til at glædes og undres. Flytningen ned til Skálatrøð har vist sig at have tydelige fordele med bedre plads, bedre udsigt og med plads for gallerivirksomhed, hvor der allerede har været over 50 udstillinger. Den centrale placering har medført mange flere besøgende, der alle får en hjertelig modtagelse og jeg tror nok, at gæstfriheden er en grundlæggende årsag til den gode udvikling. Kaffen er god og det er der andre end jeg, der har opdaget. Til tider minder køkkenet i Steinprent om den kendte kahytscene i Marx Brothers gamle film A night at the opera, hvor det morsomme opstår som følge af mængden af forskellige personer, der en efter en, træder ind i en lillebitte kahyt, som efterhånden bliver propfyldt. Og til tider er der næsten lige fyldt og mindst lige så morsomt i værkstedskøkkenet som i Groucho Marx´ kahyt. Her mødes alle slags mennesker, udover billedkunstnere, forfattere, skuespillere og musikere er der også pædagoger, læger, politiker, maskinmestere, lærere, sagførere - en gavmild fisker dukker op med fisk til middagen og midt i det hele står Birgir Enni og er i gang med at fremvise søanemoner eller med at berette en historie fra de syv have. Det er måske ikke så mærkeligt, at mange af de tilrejsende billedkunstere er glade for stedet.

Med gæstfrihed og en god fornemmelse for kunstnerisk kvalitet har værkstedsfolkene Jan og Fríða skabt et miljø, som vi ikke har haft magen til på Færøerne. Det er et miljø, hvor både færøske og internationale billedkunstnere trives, og hvor kunstinteresserede føler sig velkomne. Her har de allerfleste råd til at købe original kunst - således er den grafiske billedkunst socialt anlagt og det sociale er jo af stor betydning i Steinprent. Her på stedet er kunsten blivet lidt mere tilgængelig, det storslåede kommer på en eller anden måde lidt ned på jorden, når vi møder de forskellige kunstnere.

Det, der engang var nogle enkeltindividers, Jan Anderssons og Bárður Jákupsson vision er blevet noget større, noget håndgribeligt og noget kollektivt, som vi alle ejer en del af - jeg tænker i denne forbindelse både på billedkunstnerne og os alle, der besøger værkstedet og galleriet. Denne hæderspris favner ganske bredt, idet den berører alle med interesse for samtidskunsten på Færøerne. Hjertelig tillykke, Steinprent, tillykke Jan og Fríða, tillykke til os alle.

Kinna Poulsen